Những bài học không bao giờ cũ từ đại khủng hoảng 1929
Ngày 29/10/1929, hàng triệu người Mỹ đứng chết lặng trước các bảng điện tử đỏ rực tại phố Wall. Chỉ trong một ngày, thị trường chứng khoán Mỹ bốc hơi hơn 30 tỷ USD – tương đương với toàn bộ ngân sách liên bang lúc bấy giờ. Đại Khủng hoảng 1929 chính thức bắt đầu, mở ra một thập kỷ đen tối nhất trong lịch sử kinh tế hiện đại.
Nhưng trước khi thị trường sụp đổ, là cả một thập niên “hoàng kim giả tạo” – nơi lòng tham, đòn bẩy tài chính, tín dụng dễ dãi và niềm tin mù quáng vào sự thịnh vượng vĩnh viễn đã đẩy nước Mỹ lên đỉnh cao... chỉ để rồi rơi xuống vực sâu không đáy.
Bài viết này sẽ đưa bạn quay ngược thời gian, khám phá vì sao một nền kinh tế tưởng chừng không thể bị đánh bại lại tan vỡ trong chớp mắt – và những bài học vẫn còn nguyên giá trị sau gần một thế kỷ.
“Thời đại hoàng kim” giả tạo
Sau Chiến tranh Thế giới thứ nhất, Hoa Kỳ vươn lên mạnh mẽ như một siêu cường kinh tế toàn cầu. Thập niên 1920 được nhiều người gọi là Roaring Twenties – thập kỷ sôi động và thịnh vượng. Nền kinh tế Mỹ bùng nổ với tốc độ ấn tượng.
Tổng sản phẩm quốc dân (GNP) của Hoa Kỳ tăng gần 17% chỉ trong vòng một thập kỷ, từ 89 tỷ USD năm 1920 lên hơn 104 tỷ USD vào năm 1929.
Sản xuất công nghiệp tăng gấp đôi, trong đó ngành ô tô đóng vai trò dẫn đầu. Chỉ riêng hãng Ford đã sản xuất hơn 15 triệu chiếc Model T – biểu tượng của chủ nghĩa tiêu dùng Mỹ thời kỳ đó.
Sự bùng nổ này không chỉ đến từ sản xuất mà còn từ tiêu dùng đại chúng. Người dân Mỹ bắt đầu mua sắm các mặt hàng mới như xe hơi, tủ lạnh, radio thông qua hình thức trả góp.
Các công ty quảng cáo khai thác triệt để giấc mơ “sống tiện nghi”, thúc đẩy người dân tiêu xài vượt khả năng thực tế. Hệ thống tín dụng dễ dãi khiến nợ tiêu dùng tăng chóng mặt, khi hơn 60% số hàng hóa lâu bền được mua bằng hình thức trả góp vào cuối thập kỷ.
Cùng lúc đó, thị trường chứng khoán bước vào giai đoạn hưng phấn chưa từng có. Chỉ số Dow Jones tăng gần 6 lần trong vòng 8 năm, từ 63 điểm (1921) lên đỉnh 381 điểm vào tháng 9/1929.
Hàng triệu người Mỹ, từ công nhân đến bà nội trợ, đổ xô vào thị trường với niềm tin rằng cổ phiếu chỉ có thể “lên mãi”. Khoảng 90% giao dịch cổ phiếu lúc đó là ký quỹ (margin) – tức người mua chỉ cần đặt cọc 10%, phần còn lại là vay mượn từ ngân hàng hoặc môi giới.
Niềm tin mù quáng vào sự “thịnh vượng vĩnh viễn” đã khiến thị trường trở thành một quả bong bóng đầu cơ khổng lồ. Ngay cả những nhân vật nổi tiếng như nhà kinh tế học Irving Fisher cũng từng tuyên bố “Giá cổ phiếu đã đạt tới một mức cao vĩnh viễn” – chỉ vài tuần trước khi thị trường sụp đổ.
Thập niên 1920 mang lại vẻ ngoài thịnh vượng nhưng tiềm ẩn rủi ro sâu sắc: tiêu dùng quá mức, tín dụng không kiểm soát, và tâm lý đầu cơ lan rộng. Tất cả những yếu tố này đã hợp lực đẩy nước Mỹ đến bờ vực của cuộc khủng hoảng tài chính nghiêm trọng nhất trong lịch sử hiện đại – Đại Khủng hoảng 1929.
Đây không chỉ là sự sụp đổ của thị trường, mà là cú sốc tâm lý sâu rộng ảnh hưởng đến cả một thế hệ nhà đầu tư và người dân Mỹ.
Bong bóng vỡ – Cú sập lịch sử năm 1929
Sự hưng phấn của thị trường chứng khoán trong thập niên 1920 không thể kéo dài mãi mãi. Khi các yếu tố cơ bản của nền kinh tế không còn theo kịp đà tăng của thị trường, bong bóng đầu cơ bắt đầu có dấu hiệu rạn nứt. Và rồi, vào mùa thu năm 1929, mọi thứ sụp đổ nhanh chóng và tàn khốc hơn bất kỳ ai tưởng tượng.
Cảnh báo bị phớt lờ
Từ đầu năm 1929, nhiều chuyên gia đã bắt đầu lo ngại về giá cổ phiếu tăng quá nhanh so với giá trị thực. Một số nhà đầu tư kỳ cựu, trong đó có Joseph P. Kennedy – cha của Tổng thống John F. Kennedy – đã quyết định rút lui khỏi thị trường. Ông đã nói rằng: "Nếu cả cậu bé đánh giày cũng nói về cổ phiếu, đó là lúc tôi phải bán ra."
Tuy nhiên, đa số nhà đầu tư nhỏ lẻ không hề cảnh giác. Họ tiếp tục vay tiền để đầu tư với niềm tin rằng thị trường sẽ “tự điều chỉnh rồi lại tăng tiếp”. Đây chính là điểm yếu chí mạng: khi giá cổ phiếu bị thổi phồng bởi đòn bẩy tài chính, chỉ cần một cú điều chỉnh nhỏ cũng có thể khiến cả hệ thống sụp đổ dây chuyền.
Chuỗi ngày định mệnh: Tháng 10 năm 1929
Mọi thứ bắt đầu sụp đổ vào ngày Thứ Năm Đen – 24/10/1929, khi thị trường chứng khoán New York chứng kiến một đợt bán tháo khổng lồ. Chỉ riêng trong ngày hôm đó, khoảng 12,9 triệu cổ phiếu được giao dịch – mức cao chưa từng có. Tin tức lan nhanh khiến các nhà đầu tư hoảng loạn rút tiền hàng loạt.
Sang Thứ Hai Đen – 28/10/1929, chỉ số Dow Jones giảm 13% – một trong những ngày tồi tệ nhất trong lịch sử thị trường Mỹ. Và rồi, Thứ Ba Đen – 29/10/1929, là dấu chấm hết cho cơn sốt đầu cơ: hơn 16 triệu cổ phiếu bị bán tháo chỉ trong một ngày, giá cổ phiếu rơi tự do không phanh.
Tổng giá trị thị trường bốc hơi khoảng 30 tỷ USD chỉ trong vài ngày – tương đương với gần toàn bộ ngân sách liên bang thời đó.
Hành vi con người: Sự hoảng loạn và hệ quả
Cú sập thị trường không chỉ là một biến cố tài chính – nó là cú sốc tâm lý sâu sắc. Các nhà đầu tư mất trắng tiền tiết kiệm, hàng loạt ngân hàng sụp đổ do không thu hồi được các khoản vay ký quỹ.
Sự hoảng loạn lan sang cả hệ thống tài chính, kéo theo sự sụp đổ của niềm tin tiêu dùng và đầu tư.
Tâm lý đám đông và lòng tham đã đẩy thị trường lên cao, nhưng chính sự sợ hãi cực độ đã khiến nó rơi xuống đáy. Trong vòng chưa đầy 3 năm, từ 1929 đến 1932, chỉ số Dow Jones mất gần 90% giá trị – từ đỉnh 381 điểm xuống chỉ còn 41 điểm.
Hàng triệu người Mỹ mất việc, mất nhà, mất hết tài sản. Các khu “lều trại thất nghiệp” (Hoovervilles) mọc lên quanh các thành phố lớn. Nền kinh tế Mỹ rơi vào cuộc Đại Suy Thoái (Great Depression) kéo dài gần một thập kỷ.
Những bài học để đời từ Đại Khủng hoảng 1929
Cuộc Đại Khủng hoảng năm 1929 không chỉ là một sự kiện tài chính – đó là một bước ngoặt lịch sử, buộc cả thế giới phải nhìn nhận lại cách thức vận hành của thị trường, hành vi con người, và vai trò của chính phủ trong nền kinh tế. Hơn cả những con số thiệt hại, giá trị thực sự của cuộc khủng hoảng nằm ở những bài học mang tính thời đại.
Thị trường không phải lúc nào cũng lý trí
Một trong những bài học lớn nhất chính là: thị trường không vận hành chỉ bằng lý trí mà còn bị chi phối bởi cảm xúc – lòng tham và nỗi sợ. Sự bùng nổ đầu cơ trong thập niên 1920 và cú sụp đổ chóng mặt năm 1929 là minh chứng rõ ràng cho quy luật tâm lý đám đông.
Những nhà đầu tư không hiểu rõ về giá trị thực của cổ phiếu, nhưng vẫn đổ tiền vào chỉ vì “người khác cũng đang làm vậy”, đã trở thành nạn nhân lớn nhất.
Khi thị trường tăng, ai cũng nghĩ mình là thiên tài. Nhưng khi thủy triều rút xuống, ta mới biết ai đang “bơi mà không mặc đồ” – như lời Warren Buffett nhiều thập kỷ sau đó.
Đòn bẩy tài chính là con dao hai lưỡi
Ký quỹ (margin trading) có thể khuếch đại lợi nhuận – nhưng cũng phóng đại rủi ro. Trước khủng hoảng, khoảng 8,5 tỷ USD trong thị trường chứng khoán Mỹ đến từ vốn vay. Khi thị trường đi xuống, các khoản vay không thể trả, dẫn đến làn sóng gọi ký quỹ và bán tháo bắt buộc, càng đẩy giá xuống mạnh hơn.
Bài học rút ra: đòn bẩy không sai, nhưng phải hiểu rõ rủi ro và giới hạn bản thân.
Thiếu kiểm soát và giám sát dẫn đến rủi ro hệ thống
Trước năm 1929, thị trường tài chính Mỹ gần như không bị kiểm soát. Không có Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch (SEC), không có bảo hiểm tiền gửi ngân hàng. Các hành vi thao túng, thông tin nội gián hay bán khống tràn lan.
Chính cuộc khủng hoảng đã dẫn đến hàng loạt cải cách tài chính: Đạo luật Ngân hàng Glass-Steagall năm 1933, thành lập SEC năm 1934, và hệ thống bảo hiểm tiền gửi FDIC nhằm khôi phục lòng tin vào hệ thống tài chính.
Chu kỳ tài chính là điều tất yếu
Lịch sử chứng minh rằng các chu kỳ bong bóng – sụp đổ là điều không thể tránh khỏi. Nó không chỉ xảy ra năm 1929, mà còn tái diễn nhiều lần: bong bóng dot-com năm 2000, khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, và cả những cú tăng giá điên cuồng trong thị trường tiền mã hóa sau này.
Tuy nhiên, bong bóng không phải lúc nào cũng xấu. Chúng thường đi kèm với một làn sóng đổi mới công nghệ, dòng vốn đầu tư mạo hiểm và những thay đổi đột phá trong xã hội. Vấn đề không nằm ở bong bóng – mà nằm ở việc nhà đầu tư không hiểu mình đang đầu tư vào điều gì, và hành xử theo cảm xúc hơn là lý trí.
Kết luận
Đại Khủng hoảng 1929 là hồi chuông cảnh tỉnh cho cả thế giới tài chính. Dù đã gần một thế kỷ trôi qua, nhưng những bài học từ thập kỷ “vàng son giả tạo” và cú sập kinh hoàng vẫn còn nguyên giá trị. Trong bất kỳ thời kỳ hưng phấn nào – dù là chứng khoán, bất động sản hay crypto – điều quan trọng nhất vẫn là: kiến thức, kỷ luật, và sự khiêm tốn trước thị trường.
Đọc thêm: Đi tìm điếu thuốc Cigar trong đầu tư như Warren Buffett